Ο ψηφιακός μετασχηματισμός επηρεάζει κάθε πτυχή της ζωής των ανθρώπων, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο και προσφέρει πολλές ευκαιρίες. Ωστόσο, μπορεί να εκθέσει τους ανθρώπους σε νέους κινδύνους, όπως απειλές για την ασφάλεια, παραβιάσεις της ιδιωτικής ζωής και περιορισμούς στην ελευθερία της έκφρασης. Ταυτόχρονα, η ευρεία και ισότιμη πρόσβαση στο Διαδίκτυο και στα ψηφιακά εργαλεία είναι ουσιαστικής σημασίας για την εκπαίδευση, την εργασία και την κοινωνική συμμετοχή. Η μελέτη του ΟΟΣΑ (Δεκέμβριος 2022) με τίτλο «Τα δικαιώματα στην ψηφιακή εποχή – Προκλήσεις και η μελλοντική πορεία», διερευνά τον αντίκτυπο του ψηφιακού μετασχηματισμού στα διεθνώς αναγνωρισμένα ανθρώπινα δικαιώματα, τα νομικά και συνταγματικά δικαιώματα και τα εγχώρια προστατευόμενα συμφέροντα. Εξετάζει ειδικές περιπτωσιολογικές μελέτες και παρέχει μια σύντομη επισκόπηση των διεθνών και εγχώριων πρωτοβουλιών για την προστασία των «δικαιωμάτων στην ψηφιακή εποχή».
Καθώς η ζωή αλληλοσυνδέεται εντός και εκτός διαδικτύου, προκύπτουν ανησυχίες αλλά και κενά στην άσκηση πολιτικής όσον αφορά στις ανάγκες και στα συμφέροντα των ατόμων στην ψηφιακή εποχή. Αυτά μπορούν να πλαισιωθούν από τη σκοπιά των δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων των εξής:
- Ανθρώπινα δικαιώματα, τα οποία ορίζονται ως «καθολικά και αναφαίρετα» και αυτοδικαίως τα έχουν όλοι οι πολίτες ως ανθρώπινα όντα.
- Νομικά/συνταγματικά δικαιώματα, τα οποία καθορίζονται στο εθνικό σύνταγμα ή/και το νομικό πλαίσιο μιας χώρας.
- Ατομικά συμφέροντα που προστατεύονται σε εγχώριο εθνικό πλαίσιο, αλλά ενδέχεται να μην προσδιορίζονται ως ανθρώπινο ή νομικό/συνταγματικό δικαίωμα.
Οι κατηγορίες αυτές μπορούν να αλληλεπικαλύπτονται, όπως όταν ένα διεθνώς αναγνωρισμένο ανθρώπινο δικαίωμα κωδικοποιείται στο Σύνταγμα ή στο νομικό πλαίσιο μιας χώρας (π.χ. προστασία από διακρίσεις).
Η έκθεση του ΟΟΣΑ εξετάζει τον αντίκτυπο του ψηφιακού μετασχηματισμού στα ανθρώπινα δικαιώματα και περιλαμβάνει τα εξής τέσσερα κεφάλαια:
Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή: «Δικαιώματα» σε online και offline πλαίσιο. Διερευνάται αφενός ο τρόπος με τον οποίο ασκούνται και προστατεύονται τα δικαιώματα στην ψηφιακή εποχή, αφετέρου το γεγονός ότι η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μπορεί να διαφέρει μεταξύ των επιγραμμικών (online) και των μη επιγραμμικών πλαισίων (offline). Επιπλέον, η μελέτη περιλαμβάνει παραδείγματα νόμων και ποικίλων στρατηγικών πρωτοβουλιών στο ανωτέρω θέμα. Οι διαπιστώσεις της μελέτης περιλαμβάνουν:
- τους ιδιαίτερους κινδύνους όσον αφορά στην προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Οι τεχνολογικές εξελίξεις εγείρουν ζητήματα σχετικά με την προστασίας της ιδιωτικής ζωής και άλλων ανθρώπινων δικαιωμάτων.
- αναφορά στην ανάγκη άσκησης και προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των ατομικών συμφερόντων.
- τις εθνικές δικαιοδοσίες αντιμετωπίζουν τα ζητήματα των δικαιωμάτων στην ψηφιακή εποχή μέσω νομοθετικών και στρατηγικών δράσεων. Ωστόσο, υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ των διαφόρων προσεγγίσεων. Κάποιες πρωτοβουλίες ενισχύουν την αρχή ότι τα ίδια ανθρώπινα δικαιώματα που ισχύουν εκτός διαδικτύου θα πρέπει να προστατεύονται και στο διαδίκτυο. Ενώ άλλες προσεγγίσεις καθορίζουν ή επεξεργάζονται (σε εθνικό ή περιφερειακό επίπεδο) ειδικό πλαίσιο για την προστασία των ατομικών συμφερόντων και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο ψηφιακό περιβάλλον.
Κεφάλαιο 2: Ευκαιρίες και προκλήσεις για τα δικαιώματα στην ψηφιακή εποχή. Εξετάζονται περιπτωσιολογικές μελέτες συγκεκριμένων δικαιωμάτων και ο τρόπος με τον οποίο εκδηλώνονται στο ψηφιακό περιβάλλον. Καθώς οι νέες τεχνολογίες συχνά υπερβαίνουν τις πολιτικές που τις διέπουν, τα ρυθμιστικά κενά δημιουργούν τη δυνατότητα χρήσης αυτών των τεχνολογιών με τρόπους που βλάπτουν τα άτομα ή την κοινωνία στο σύνολό της και υπονομεύουν την άσκηση των δικαιωμάτων στην ψηφιακή εποχή. Τρία παραδείγματα καταδεικνύουν αυτές τις προκλήσεις:
α) η ελευθερία γνώμης και έκφρασης, συμπεριλαμβανομένης της ελευθερίας αναζήτησης, λήψης και μετάδοσης πληροφοριών στην ψηφιακή εποχή,
β) η ιδιωτικότητα και προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και
γ) η συνδεσιμότητα και το ψηφιακό χάσμα ως αναδυόμενο δικαίωμα πρόσβασης.
Από την άποψη αυτή, η μελέτη εξετάζει την αναδυόμενη τάση να θεωρείται η πρόσβαση στο Διαδίκτυο ως δικαίωμα και τις πιθανές επιπτώσεις του. Σε αυτό το πλαίσιο, πέρα από τη διασφάλιση ευρείας συνδεσιμότητας και πρόσβασης στο ψηφιακό περιβάλλον, η ουσιαστική πρόσβαση απαιτεί από τους ανθρώπους να διαθέτουν επαρκείς ψηφιακές γνώσεις και δεξιότητες για να χρησιμοποιούν τις ψηφιακές τεχνολογίες και να έχουν τη δυνατότητα να υλοποιούν τα οφέλη της και να κατανοούν τους κινδύνους της. Ως εκ τούτου, η αντιμετώπιση του ψηφιακού χάσματος υπερβαίνει τη συνδεσιμότητα στο διαδίκτυο και η βελτίωση δεικτών όπως το εισόδημα, η απασχόληση και η εκπαίδευση μπορεί να έχει άμεσο αντίκτυπο στα κενά που υπάρχουν στην ψηφιακή πρόσβαση.
Κεφάλαιο 3: Προστασία των δικαιωμάτων στην ψηφιακή εποχή. Ενώ ορισμένες εθνικές δικαιοδοσίες επιδιώκουν να αντιμετωπίσουν ζητήματα δικαιωμάτων εντός των υφιστάμενων κανονιστικών πλαισίων, άλλες θεωρούν ότι αυτό απαιτεί συγκεκριμένους νόμους, πολιτικές, στρατηγικές, ακόμη και νέα δικαιώματα σχεδιασμένα για τις δραστηριότητες των ατόμων στο ψηφιακό περιβάλλον. Η μελέτη υπογραμμίζει τις εγχώριες (εθνικές), περιφερειακές (πρωτοβουλίες σε επίπεδο ΕΕ) και τις διεθνείς πρωτοβουλίες (πρωτοβουλίες του ΟΗΕ) και περιγράφει εν συντομία την τρέχουσα κατάσταση όσον αφορά τα νομικά και πολιτικά μέτρα για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων και την αντιμετώπιση των σχετικών προκλήσεων στην ψηφιακή εποχή. Εξετάζει επίσης τον ρόλο των επιχειρήσεων και την ευθύνη τους να σέβονται και να προωθούν τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Κεφάλαιο 4 : Συμπεράσματα. Η μελέτη παρέχει ένα σημείο εκκίνησης διαλόγου και προβληματισμού για την εξέταση των δικαιωμάτων στην ψηφιακή εποχή, μέσω τεκμηρίωσης και καταγραφής των διαφόρων προσεγγίσεων. Ο ταχύς ψηφιακός μετασχηματισμός παρέχει ευκαιρίες και κινδύνους για την άσκηση των δικαιωμάτων στην ψηφιακή εποχή. Η πρόκληση είναι να βρεθεί μια κατάλληλη προσέγγιση που θα ενθαρρύνει την ψηφιακή καινοτομία και παράλληλα θα μπορεί να διασφαλίσει ότι είναι ασφαλής, υπεύθυνη, ανθρωποκεντρική και προσανατολισμένη στα ανθρώπινα δικαιώματα. Παρουσιάζει επίσης τις προκλήσεις όσον αφορά την εκπλήρωση των υποχρεώσεων των κυβερνήσεων στο πλαίσιο δεσμευτικών διεθνών πλαισίων για τα ανθρώπινα δικαιώματα (π.χ. ΟΗΕ), καθώς και στο εκάστοτε εθνικό νομικό πλαίσιο. Η έκθεση του ΟΟΣΑ συμβάλλει και διευκολύνει με αυτό τον τρόπο τον διάλογο μεταξύ των χωρών που μοιράζονται δημοκρατικές αξίες και διερευνούν τρόπους διατήρησης και προώθησης της άσκησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των ατομικών συμφερόντων στην ψηφιακή εποχή.
© OECD
